Przyczynek do dziejów szkolnictwa w Zaczerniu.
„Takie będą Rzeczpospolite,
jakie ich młodzieży chowanie”
Pierwsze wzmianki o szkole w Zaczerniu odnajdziemy w protokołach powizytacyjnych szkół dekanatu rzeszowskiego z lat 1636-1642. Szkoła ta była właściwie szkółką parafialną, w której uczono przede wszystkim ” nauki świętej i religijności, czyli katechizmu, Bożych przykazań, czytać chłopcom Ewangeliję i żywoty świętych, urządzać nabożeństwa do Matki Najświętszej i śpiewać różaniec „. Ponadto uczniowie otrzymywali wiadomości o literach, kaligrafii, sztuce czytania i pisania, wreszcie o deklinacjach i koniugacjach. Działalność zarówno tej szkoły, jak i wielu innych szkół parafialnych, została przerwana przez rozbiory Polski.
Kolejne próby zorganizowania w Zaczerniu placówki oświatowej podjęto w roku 1844. W księdze ewidencji i wizytacji szkoły w Zaczerniu przedstawiono ten fakt następująco: ” We wsi Zaczerniu do roku 1844 żadnej szkoły nie było. Dopiero w tym roku Wielmożny Pan Jan Kanty Jędrzejowicz właściciel Zaczernia oświadczył, że życzeniem jego jest szkołę zaprowadzić. W tym celu kazał restaurować dom stary organistówką zwany – zrobić ławki, sprowadzić tablice, zaopatrzyć książkami potrzebnymi niezbędnie dla młodzieży” . Funkcję nauczyciela pełnił początkowo organista Jan Tryczyński, później także ks. Józef Maziarkiewicz, który odegrał dużą rolę w szerzeniu oświaty wśród zaczerskiej społeczności. Ten ” mając zamiłowanie kształcenia dzieci, rozpoczął z gorliwą pilnością w szkole nauczać. Tak tedy przez 15 lat prowadzono szkołę regularnie, jak świadczą katalogi” Dzieci uczyły się od listopada do kwietnia, a zakres nauki ograniczał się jedynie do nauki czytania i pisania. Współpracę z księdzem podjęli Florian Tryczyński (w latach 1856 – 59), Jan Chmiel (od 1859) i Michał Siński (od roku 1861). Dzięki staraniom tych ludzi Cesarsko-Królewski Urząd Powiatowy w Głogowie wydał dekret ustanawiający szkołę trywialną w Zaczerniu. Fakt ten miał miejsce 25 stycznia 1867 roku.
Z inicjatywy ks. Józefa Maziarkiewicza powstał na gruntach przykościelnych budynek szkolny. Szkołę postawiono na 12 łokci długą i 12 łokci szeroką, krytą słomą. W jej budowie dopomógł również Jan Kanty Jędrzejowicz Budynek ten jednak przestał wkrótce zaspokajać potrzeby uczniów, których z każdym rokiem przybywało. W roku 1872 Stanisław Krokowski – miejscowy nauczyciel i ks. Józef Maziarkiewicz rozpoczęli starania o budowę nowej szkoły. Zaczerski dziedzic Henryk Jędrzejowicz przekazał na budowę szkoły drewno i fachową robociznę, ksiądz dał plac, a resztę kosztów ostatecznie pokryły fundusze gminne. W krytym gontem budynku znajdowało się mieszkanie dla nauczyciela i dwie sale szkolne. Służyły one uczniom przez lat kilkanaście.
Pierwszym nauczycielem zawodowym uczącym w roku 1884 w zaczerskiej szkole był Józef Tworek. Szkoła składała się już wówczas z trzech oddziałów, w których uczyło się 163 dzieci. W latach 1890-91 liczba uczniów wynosiła już 216. Powstała wówczas czwarta klasa, wprowadzono też naukę dopełniającą. Jeden nauczyciel nie był w stanie sprostać tej sytuacji, więc z inicjatywy ks. Wojciecha Żebrackiego, wójta Antoniego Prusaka i pracującego od 1884 roku w szkole Józefa Cebuli rozpoczęto starania o zatrudnienie drugiego nauczyciela. Szematyzm galicyjski z roku 1905 oprócz Józefa Cebuli wymieniał jako nadetatową nauczycielkę Marię Kopacz . W 1906 roku skromne grono pedagogiczne uzyskało nową nauczycielkę – Emilię Pelicównę, córkę miejscowego organisty, a w 1907 pracę podjął czwarty nauczyciel – zaczernianin Wojciech Guzek.
Z uwagi na stale wzrastającą liczbę dzieci, zaistniała konieczność budowy nowego budynku szkolnego. Prace przy nim rozpoczęto w 1907, a zakończono w 1909 roku. W nowej szkole mieściło się cztery duże sale szkolne, kancelaria, mieszkanie dla nauczyciela. Stojący przy głównej drodze okazały budynek, do którego dobudowano wieżyczkę z zegarem, stał się wkrótce wizytówką wsi. Ważną datą w historii zaczerskiego szkolnictwa jest 24 listopada 1909 roku. Dokonano wówczas otwarcia nowego budynku szkolnego, a C.K. Rada Szkolna Krajowa przemianowała szkołę na czteroklasową. Pierwszym kierownikiem szkoły został Józef Cebula.
Po I wojnie światowej i po odzyskaniu niepodległości znacznie wzrosły aspiracje dzieci chłopskich i potrzeba kształcenia się. Budynek szkolny, który w okresie wojny stanowił koszary kolejnych oddziałów armii zaborczych, znów zaczął pełnić swą pierwotną rolę. Od roku 1926 szkoła była dwustopniowa. Realizowano w niej materiał z zakresu sześciu klas szkoły podstawowej. Uczyło trzech nauczycieli. Zmienił się kierownik szkoły. W roku 1924 na zasłużoną emeryturę odszedł Józef Cebula, wielki społecznik i ceniony wychowawca. Czasowo zastępowała go Eugenia Guzek, a we wspomnianym już roku 1926 kierownikiem został Stanisław Kluz. Pełnił on tę funkcję do wybuchu II wojny światowej.
Dla Zaczernia okupacja rozpoczęła się 9 września 1939. Po zajęciu miejscowości Niemcy rozpoczęli wprowadzanie nowych porządków, m. in. zakazano nauczania w szkole, która stała się główną kwaterą niemieckiej jednostki wojskowej. Lekcje nie odbywały się aż do lutego 1940 roku. Wówczas żołnierze niemieccy częściowo zwolnili szkolne sale, a zakaz nauki zniesiono, zezwalając na nauczanie czytania i pisania w oparciu o niemiecki miesięcznik „Ster”. Jednocześnie dokonano rotacji nauczycieli. Tych uczących w Zaczerniu przeniesiono do innych miejscowości, np. Stanisław Kluz znalazł się w Raniżowie, Helena Pohorska w Brzozowej Górze, a Jadwiga Ziemkowska w Rzeszowie. Zaczerscy nauczyciele powrócili w roku szkolnym 19040/1941. Ponadto grono pedagogiczne powiększyło się o jednego nauczyciela – Tadeusza Kloca. Warunki nauczania były trudne. Okupanci bardzo często zamykali szkołę a to z powodu rzekomej epidemii czerwonki, a to z powodu konieczności przekwaterowania na zimę żołnierzy. W roku szkolnym 1943/44 nauka odbywała się co drugi dzień. Był to jednocześnie ostatni rok okupacji. 2 sierpnia 1944 roku Zaczernie było wolne, tak więc nowy rok szkolny 1944/45 mógł się rozpocząć w zupełnie nowych warunkach.
Pisząc o szkolnictwie zaczerskim okresu okupacji, wspomnieć należy o prowadzonym tu przez cały okres wojny tajnym nauczaniu. Zaangażowani w nie byli przede wszystkim: Helena Pohorska, Tadeusz Kloc, Eugenia Guzek, Stanisław Furman, Józef Porada, Józef Stopa i ukrywający się w Tajęcinie przed Niemcami profesor Piątek. Lekcje odbywały się na organistówce, na terenie browaru, w domach prywatnych i w szkole, co było szczególnie niebezpieczne z uwagi na kwaterujących tu żołnierzy niemieckich.
Tak jak wspomniano, rok szkolny 1944/45 rozpoczynał się już w nowych powojennych warunkach. Szkoła nie ucierpiała dotkliwie w czasie działań wojennych. Straty odnotowane w kronice szkolnej dotyczą zasobów bibliotecznych wykorzystywanych przez Niemców jako opał oraz ławek i stołków zniszczonych przez wycofujących się żołnierzy. Skład grona pedagogicznego w pierwszym powojennym roku szkolnym przestawiał się następująco: Stanisław Kluz – kierownik szkoły, Helena Pohorska, Jadwiga Ziemkowska, Tadeusz Kloc, Roman Pilarski, Franciszek i Stefania Szałkowscy – ostatnia trójka to nauczyciele przesiedleni do Zaczernia z ziem zabużańskich włączonych do ZSRR. W szkole uczyło się 296 dzieci.
Kolejny rok szkolny przyniósł zmiany w składzie grona pedagogicznego. Szałkowscy i Pilarski przenieśli się na Ziemie Odzyskane, na ich miejsce przyszły Hanna Ślusarz i Maria Martynuska, a także Henryka Łopuszańska, naukę religii rozpoczął ks. Michał Dobrzański. Zmniejszyła się liczba dzieci o blisko 100 osób. W wykazach szkolnych figuruje liczba 186, jednak kolejny rok ponownie przyniósł wzrost liczby uczniów – 266 dzieci i wokół tej liczby oscylować będą kolejne lata.
W roku 1950 na emeryturę przeszedł kierownik szkoły Stanisław Kluz. Jego miejsce zajął Jakub Mitek. W szkole pracowało już wówczas 6 nauczycieli: Helena Pohorska, Jadwiga Ziemkowska, Hanna Ślusarz, Stanisława Skowron, Henryka Łopuszańska i od listopada 1950 Maria Mitek. Wybudowana w 1909 roku szkoła ponownie okazała się być zbyt mała. 6 sal lekcyjnych – 4 w szkole i 2 w domach prywatnych daleko odbiegały od potrzeb uczniów. Z powodu braku zgody na sprzedaż działki pod budowę nowego budynku, postanowiono przystąpić do rozbudowy istniejącej bazy lokalowej. W ciągu dwóch lat (1959-60) dobudowano nowe skrzydło, w którym znalazło się 6 nowych sal lekcyjnych. Uroczyste otwarcie połączone z początkiem roku szkolnego nastąpiło 28 sierpnia 1960 roku. Po modernizacji szkoła dysponowała 10 salami, które zamieniono na gabinety przedmiotowe, wyposażając je w odpowiednie pomoce do nauki języka polskiego, biologii, geografii, fizyki i chemii. Uczniowie korzystać mogli z liczącej około 1800 tomów biblioteki, a także ze sprzętu radiowo – telewizyjnego, który to sprzęt szkoła otrzymała jako nagrodę w roku 1964. W roku tym do szkoły uczęszczało 269 dzieci, a zatrudnionych było 10 nauczycieli: Jakub Mitek – kierownik szkoły, Maria Mitek, Jadwiga Ziemkowska, Helena Pohorska, Eugenia Pomes, Hanna Ślusarz, Rozalia Mazur, Aleksander Sieczkowski, Helena Pruch i Irena Apriasz.
Po reformie szkolnictwa w 1966 zaczerska szkoła przemianowana została na ośmioklasową. W 11 oddziałach uczyło się 303 dzieci, a grono pedagogiczne powiększyło się o trójkę nauczycieli: Marię Błoniarz, Zofię Stokłosa i Wiesława Kulikowskiego. 31 sierpnia 1973, po 23 latach pracy, na emeryturę odszedł Jakub Mitek. Po nim funkcję dyrektora szkoły objął Stefan Koczot, pracował jednak w Zaczerniu krótko, bo od września 1973 do maja 1974. 16 maja 1974 roku funkcję dyrektora objął Zdzisław Jakima. Jak odnotowano w publikacji Zaczernie dawniej i dziś , w ciągu 15 lat swej pracy „zmodernizował znacznie szkołę: założył parkiety w klasach, centralne ogrzewanie, wyasfaltował boisko szkolne”. Doposażono klasy, zamieniając je jednocześnie na gabinety przedmiotowe, udało się wygospodarować pomieszczenia na pokój nauczycielski i bibliotekę szkolną, a jedna z sal została przystosowana do potrzeb sali gimnastycznej. Uczniowie zaczerskiej szkoły, która od 1977 roku nosiła imię Bolesława Bieruta, poszczycić się mogli sporymi osiągnięciami sportowymi i naukowymi: zdobywali czołowe miejsca w biegach przełajowych na szczeblu wojewódzkim, uczestniczyli również w olimpiadach przedmiotowych.
W roku 1984 w 14 oddziałach szkolnych uczyło się 286 dzieci, a w roku 1985 szkoła zatrudniała 18 pedagogów. W roku 1989 w szkole uczyło się już 359 uczniów, pracowało 21 pedagogów. Wśród sukcesów wskazać należy m. in. osiągnięcia uczniów: Wojciecha Rząsy i Leszka Miguta,którzy zdobyli II miejsca na szczeblu wojewódzkim odpowiednio z j. polskiego i geografii. W tym samym roku na fali przemian ustrojowych postanowiono przywrócić szkole dawną nazwę, bez imienia Bolesława Bieruta. Fakt ten miał miejsce 2 czerwca 1989 roku. Rok później, w czerwcu 1990, na emeryturę odszedł Zdzisław Jakima. O stanowisko dyrektora szkoły ubiegali się mgr Stanisław Kot i mgr Maria Deptuch, która ostatecznie została dyrektorem zaczerskiej szkoły. W roku 1990/91 do szkoły uczęszczało 395 dzieci. Dzięki nauczycielowi wychowania fizycznego Janowi Przygórzewskiemu, który, jak podaje kronika szkolna, pomimo fatalnych warunków lokalowych umiał zachęcić dzieci do uprawiania sportu, szkoła w Zaczerniu znów szczycić się mogła znacznymi osiągnięciami w tej dziedzinie. Ponadto prężnie działał teatrzyk szkolny prowadzony w młodszych klasach przez mgr Helenę Bała. Teatrzyk ten z powodzeniem występował w WDK w Rzeszowie i na wojewódzkim przeglądzie form teatralnych w Strzyżowie. Ponadto przy dużym wsparciu (także finansowym) rodaka, doktora Politechniki Wrocławskiej Kazimierza Bieńka powstało szkolne koło szachowe. Rok później, po zatrudnieniu w szkole nowego wuefisty – mgra Waldemara Szymańskiego, absolwenta warszawskiej AWF, utworzono również szkolne koło sportowe.
Zmiany ustrojowe, które dotknęły całe społeczeństwo, nie ominęły i zaczerskiej oświaty. Szkoła zaczęła borykać się z problemami finansowymi, większość zajęć pozalekcyjnych odbywała się tylko dzięki dobrej woli prowadzących. Palącym problemem stało się polepszenie wyposażenia pracowni w sprzęt audio potrzebny do prowadzenia zajęć. Największy zaś problem stanowiło maksymalne przepełnienie budynku szkolnego i jego fatalny stan techniczny, dlatego też z inicjatywy ówczesnej dyrektorki rozpoczęto starania o budowę nowej szkoły w Zaczerniu. Na czele pierwszego Społecznego Komitetu Budowy Szkoły stanął Marian Bartnik – przewodniczący Komitetu Rodzicielskiego. W składzie kolejnego komitetu, ukonstytuowanego w roku 1993 pojawili się: Kazimierz Lewanowicz, Wiesław Sagan, Zbigniew Czarnik, Ryszard Walas, Jolanta Bartman, Tadeusz Budnik, Stanisław Ożóg i Wojciech Ulman. Podejmowane przez dyrekcję i komitet działania doprowadziły do szczęśliwego finału. Budowę nowej szkoły rozpoczęto w roku 1994, jak przed wiekami, na gruncie parafialnym przekazanym dzięki życzliwości biskupa Kazimierza Górnego i miejscowego proboszcza Władysława Janowskiego.
Uroczyste otwarcie nastąpiło 10 listopada 1996. Uroczystość rozpoczęła się Mszą św., której przewodniczył ks. biskup Edward Białogłowski. Przecięcia wstęgi dokonali wójt gminy Trzebownisko – mgr inż. Jan Tomaka i wojewoda rzeszowski – dr Kazimierz Surowiec miejscowy rodak i absolwent szkoły zaczerskiej. Obecni na otwarciu dziennikarze „Nowin” tak przedstawili swe wrażenia: ” Stojący w szczerym polu nowoczesny budynek zaczerskiej podstawówki robi wrażenie. Zaprojektowany inaczej niż podobne mu obiekty, wykonany przez Komunalne Przedsiębiorstwo Remontowo – Budowlane w Rzeszowie w ciągu około 24 miesięcy, zachwyca swoim widokiem. Jasne przestronne sale, ciekawa architektura wnętrz – to pierwsze wrażenie po obejrzeniu nowej szkoły w Zaczerniu „.
W prezencie od Wojewody szkoła otrzymała komputer, który zasilił składającą się z 5 urządzeń pracownię informatyczną i książki z prywatnej biblioteki. Naukę w 15 nowych salach szkolnych i 4 przedszkolnych rozpoczęto w listopadzie 1996 roku. W pomieszczeniach nowej szkoły swą siedzibę znalazło również przedszkole przeniesione ze znajdującego się obok browaru dawnego budynku zaczerskiego dworu. Szkolne sale przystosowane zostały do potrzeb gabinetów przedmiotowych, swe zamiłowania i zdolności sportowe uczniowie rozwijać mogli w sąsiadującym ze szkołą nowym budynku sali gimnastycznej. Projektując szkołę, pomyślano również o zapleczu kuchennym i stołówce oraz bibliotece Przeniesienie przedszkola spowodowało zmianę nazwy szkoły. W roku szkolnym 1997/98 utworzony został Zespół Szkół w Zaczerniu. W wyniku przeprowadzonego konkursu zmienił się dyrektor szkoły. Został nim mgr inż. Wojciech Nabożny, zaś zastępcą mgr Bożena Kozłowska.
Dzięki pracy włożonej przez uczniów i nauczycieli wychowania fizycznego szkoła zajęła pierwsze miejsce w Wojewódzkim Konkursie Szkolnych Klubów Sportowych, duże sukcesy odnieśli również członkowie aktywnie współpracującej ze szkołą Młodzieżowej Drużyny Pożarniczej.
26 maja 1999 roku Zespół Szkół w Zaczerniu otrzymał imię Armii Krajowej, dołączając tym samym do rodziny szkół noszących to imię, zaś pierwszego września rozpoczął się nowy rok szkolny, rok szczególny ze względu na zmiany wynikające z reformy oświaty. Zespół Szkół poszerzył się o trzy oddziały gimnazjum. Dwa z nich znalazły swą siedzibę w budynku dotychczasowej szkoły podstawowej, zaś oddział „c” w obiekcie szkolnym w Nowej Wsi. Nowy rok szkolny rozpoczęło 349 uczniów w SP, 72 uczniów w gimnazjum (w tym 27 w oddziale „c”) oraz 85 przedszkolaków. Pracę w szkole podjęło 45 nauczycieli i 11 pracowników obsługi. W ciągu roku szkolnego odbyło się już tradycyjnie wiele imprez o charakterze nie tylko szkolnym, ale też lokalnym: pasowanie na ucznia, uroczystość patriotyczna z okazji Święta Niepodległości połączona z nadaniem Sztandaru, wspólna wigilia, Dzień Seniora organizowany razem z Parafialnym Zespołem Caritas, uroczysty Dzień Matki. Ponadto uczniowie Zespołu Szkół zaznaczyli swą obecność w Wojewódzkim Konkursie „2000 lat chrześcijaństwa” (II i III miejsce), zajęli I miejsce w Podkarpackim Konkursie Audycji Redakcji Gimnazjalnych. W roku szkolnym 2000/2001 do tych akcji dołączyła także sprzedaż stroików świątecznych z przeznaczeniem dla Domu Pomocy Społecznej w Łące, oraz akcja „Góra grosza”. Uczniowie i nauczyciele Zespołu Szkół wzięli również udział w wielu konkursach o zasięgu nawet ogólnopolskim. Mgr Zenobia Twardzik otrzymała medal KEN w związku z realizacją programu „Czysta Wisła”, uczniowie klas II gimnazjum zdobyli wyróżnienie w ogólnopolskim konkursie wiedzy o Armii Krajowej, a uczennica klasy V zajęła II miejsce w Ogólnopolskim Konkursie Plastycznym „Z Prymasem Tysiąclecia w Trzecie Tysiąclecie”. Duże sukcesy osiągnięto również w sporcie. Uczniowie Zespołu Szkół systematycznie zajmowali czołowe miejsca w wojewódzkich rozgrywkach w unihokeju, piłce siatkowej i lekkiej atletyce.
Oprócz normalnych zajęć szkolnych uczniowie mogli rozwijać swe zamiłowania w kołach zainteresowań, z których największym zainteresowaniem cieszy się, powstałe w roku 2006, Szkolne Koło Turystyczno Krajoznawcze prowadzone przez p. Marcina Kowalskiego. Ponadto, w związku z uruchomieniem krytej pływalni w Nowej Wsi, wprowadzona została dodatkowa godzina zajęć na basenie połączonych z nauką pływania. W placówce funkcjonować zaczęły świetlica szkolna i środowiskowa świetlica socjoterapeutyczna. Prężnie działa również Szkolne Koło „Caritas”.
W ciągu kilkudziesięciu lat funkcjonowania zaczerskiej szkoły, jej mury opuściło wiele setek uczniów. Niektórzy z absolwentów zapisali się nie tylko w historii szkoły, ale też całego regionu a nawet kraju. Ks. dr Stanisław Mierzwa, absolwent uniwersytetu w Insbrucku i Rzymie pracował jako profesor we Wrocławiu, tłumaczył też na język polski dokumenty II Soboru Watykańskiego. Mieszkańcy Rzeszowa i okolic pamiętają dwóch innych zaczerskich kapłanów: ks. Józefa Pustelaka i ks. Franciszka Stopę. Szczególnie ten drugi znany był jako niezmordowany spowiednik w kościele Św. Krzyża w Rzeszowie. Szkołę w Zaczerniu ukończył również Kazimierz Surowiec doktor filologii polskiej, w latach 1993 – 97 wojewoda, a później także wicewojewoda rzeszowski. W ostatnich latach chlubą szkoły jest Matylda Kowal (Szlęzak), absolwentka z roku 2005, lekkoatletka, uczestniczka igrzysk olimpijskich w Londynie i Rio de Janeiro.